ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΝ ΤΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ

Τοῦ Γιώργου Νικολακάκου

Μεταξῦ άνθρώπων πού διαβιοῦν σέ κοινόν φυσικόν χῶρο καί κοινωνικό περιβάλλον καί οί ὀποίοι εἶχαν κοινή διαπαιδαγώγησι, κοινές, λόγω κληρονομίκότητος τού παρελθόντος συνήθειες, δημιουργεῖται σχετική ὀμοιομορφία ἀντίληψεων, πεποιθήσεων, ἰδεῶν καί ἀξιῶν. Ὅλά αὐτά τά στοιχεία, σέ δεδομένες περιστάσεις προσλαμβάνουν κοινή κατεύθυνσι καί κοινόν προσανατολισμόν. Ἁποτελοῦν, δηλαδή, τήν ίδεολογία τοῦ λαοῦ. Δίνουν τόν χαρακτῆρα στίς πολιτικές του πεποιθήσεις καί χρησιμεύουν σάν τό κριτήριο τῆς κοινωνικῆς καί πολιτικῆς του δράσεως. Ὅμως, αὐτή ή ἰδεολογία μπορεῖ νά παραμένη απροσδιόριστη, νά βρίσκεται σέ μιά λανθάνουσα κατάστασι καί νά λειτουργῆ μέ ὑποσυνειδήτο τρόπο. Δηλαδή, δέν ἀποτελεῖ κάποιο πρόγραμμα πολιτικῆς δράσεως,, κοινωνικῶν μεταρρυθμίσεων ή άλλαγῶν ή ματαίωσεως μεταρρυθμιστικῶν προσπαθειῶν, οῦτε καί ἐκλογίκευσις τῆς ὑφισταμένης καταστάσεως. Επίσης, ή ιδεολογία αὐτή δέν εκφράζεται ἀπό κάποια συγκεκριμένη όμαδα
άτόμων μέ συγκεκριμένες πολιτικές ἐπιδιώξεις καί δέν ἀποσκοπεῖ στήν διαμόρφωσιν κάποιας πολιτικῆς στάσεως ἥ στόν προσαιτερισμό όπαδῶν. Μάλλον λειτουργεῖ σάν δύναμις πού παράγεται ἀπό τήν ἐνέργεια τῆς βουλήσεως τῶν μελῶν τῆς κοινότητος καί κινεῖται κατά πλειοψηφίαν ὀμοιμόρφως.Εφ΄όσον ή εἰκόνα μέσα ἀπό τήν ὀποῖαν ή κοινωνία συλλαμβάνει τήν πραγμάτικότητα διατηρεῖται σχετικά σταθερή καί ἐφόσον οί ἐρμηνεῖες πού παρέχονται γιά τά κοινωνικά φαινόμενα ἰκανοποιούν τίς λογικές ἀξιώσεις τῶν ἀτόμων, ή ιδεολογία τού λαοῦ θά εξακολουθῆ νά λειτουργῆ σάν πυξίδα προσανατολισμοῦ τής κοινωνίας.

Ομως ή συνοχή αὐτῆς τής εικόνος μπορεῖ ξαφνικά να διασπασθῆ. Τά ἄτομα μπορεῖ νά βρεθοῦν σέ ἔνα περιβάλλον τό ὀποῖον δέν τούς ἐπιτρέπει νά προσανατολισθοῦν μέ τό ίδιο σύστημα πού χρησιμοποιοῦσαν γία τόν προσανατολισμό τους γιά αἰὦνες. Ὁ ἄνθρωπος ἄρχισε νά ἀντικρύζη καινούρια φαινόμενα τά ὀποῖα ἔπρεπε νά ἐντάξη σέ κάποιο πλαίσιο πού θά τοῦ ἐπέτρεπε νά τά κατανοῆ. Η τεχνολογική καί επιστημονική ἐξέλιξις ἐσυνοδεύθη καί ἀπό καινούριες φιλοσοφικές ἰδέες καί αναζητήσεις οί ὀποῖες ὑπονόμευσαν τό νόημα τῶν προγενεστέρων φιλοσοφικῶν ἰδεῶν. Ἡ ὑπονομεύσις τῶν παλαιῶν ίδεῶν καί πεποιθήσεων προκέλεσε κρίσι καί ἀμφιβολία. Τό κυριώτερον πού συνέβη ἤταν ὄτι ό κόσμος ἄρχισε νά πείθεται ὄτι ή καθαρά διανόησις δέν ἐπαρκοῦσε γιά τήν ἀνακάλυψι τῆς ἀλήθειας. Ἔτσι παρέστη ή ανάγκη αφ’ ένός νά βρεθή ένα καινούριο σύστημα προσανατολισμού, καί, αφ’ ετέρου νά επιστρατευθή ή βοήθεια τής επιστήμης γιά ικανοποιήση τήν νέα ανάγκη πού ανέκυψε στήν ανθρώπινη σκέψι. Γία νά μπορέση, λοιπόν, νά δώση κάποιο λογικό περιεχόμενο στόν κόσμο του, ό ἄνθρωπος δημιούργησε τίς ιδεολογίες πού ἔδιναν συγκεκριμένη καί σαφή κατεύθυνσι στό ἔργο του. Ἔτσι ἄρχισε νά δημιουργῆ νέες ἰδέες κάι πίστεις πού θά τοῦ παρεῖχαν τήν ίκανότητα νά ἐρμηνεύη, νά ταξιθετῆ καί νά νοηματοδοτήση τό καινούριο περιβάλλον του. Στό προσκήνιο παρουσιάστηκαν πνευματικά ρεύματα πολλά ἀπό τά ὀποῖα εἶχαν θρησκευτικές διαστάσεις, ὀπως ό σοσιαλισμός, κομμουνισμός, φιλελευθερισμός, συντηρηριτισμός, τό κράτος πρόνοιας, τό κράτος δικαίου, κλπ. Αργότερα ἔκαναν τήν ἐμφανισιν τους ὀ εθνικοσοσιαλισμός, ό φασισμός καί πολλά άλλα ιδεολογικά ρεύματα.

Σύμφωνα με την γενική ἀντίληψιν, οἰ ἰδεολογίες εἶναι ἕνα σύγχρονο
φαινόμενο. Εἶναι γεγονός ὄτι ὁ Φιλελευθερισμός, καί ο Μαρξισμός καί
ο Σοσιαλισμός ἔκαναν τήν ἐμφανίσιν τους τόν 18ον αἰῶνα καί χρησιμοποιήθηκαν σάν έργαλεἶο γιά τήν ερμηνεία των κοινωνικών , πολιτικών και οικονομικών φαινομένων τῆς ἐποχῆς πού τίς γέννησε. Όλες εὐαγγελίζοντο τήν δημιουργία μιᾶς κοινωνίας πού θά ἐπικρατοῦσαν ἰδανικές συνθῆκες, μιά κοινωνία μέσα στήν ὀποἶα θά μποροῦσαν να κυοφορηθοῦν ὄλες οί εὐγενεῖς ἰδιότητες τοῦ ἀτόμου καί εὔρισκαν αύθεντική ἔκφρασιν οί ἀνώτερες ἐπιθυμίες τῶν μελῶν τῆς κοινωνίας. Στήν πραγματικότητα, ὄμως, ὑπῆρξαν μεσα γιά τήν επίτευξι πολιτικῶν σκοπών καί ἐπιδιώξεων αὐτῶν πού διετύπωναν αὐτές τίς ἰδίες.Οι ερμηνείες πού προσέφεραν γιά τήν φυσίν τοῦ ἀνθρώπου καί τα κοινωνικά, οίκονομικά καί φυσικά φαινόμενα δέν εἶχαν ἀπολύτως κανένα έπιστημονικό κῦρος καί τα σχέδια καί τα προγράμματα τους δεν εἶχαν καμία πιθανότητα να τελεσφορήσουν.

Μέ τήν ἐμφάνισιν τοῦ Μαρξισμοῦ ἐγκαινιἀζεται μιά ἐποχή πού θά μπορούσε νά χαρακτηρισθῆ ή ἐποχή τῆς ἰδεολογίας καί ή ὀποῖα σβήνει τίς ὄποιες ἀντάυγειες πού ἐξέπεμπαν τό πνεύμα, ή ἰστορία, οί ιδέες καί οί αξίες τῶν μελῶν τῆς κοινωνίας καί ό κοινωνικός καί πολιτικός χῶρος ἄρχισαν νά φωτίζωνται μέ τό ἀλλότριον φῶς αὐτῶν τῶν ίδεολογιῶν. Πολλές ἀπό αύτές (καί στήν αρχή τῆς ἐμφανίσεως των ὄλες) προσέφεραν τελείως ψευδεῖς, ἀτελέσφορες καί ἀνεπίτευκτες λύσεις στά προβλήματα τῆς κοινωνίας καί μερικές λεηλάτησαν τά ἰερά τῆς ἀνθρωπότητος. Ὄσα ἄτομα προσεχώρησαν σέ μερικές ἀπό αὐτές τίς ιδεολογίες (κομμουνισμός, φασισμός, εθνικοσοσιαλισμός) διεσπάθησαν τήν συσσωρευμένη πνευματική τους κληρονομιά καί παρασύρθηκαν μακρυά ἀπό τίς πνευματικές τους πηγές. Πάντως, ή ιδεολογία προσέλαβε νέα μορφή καί νέο περιεχόμενο πού απαιτεῖ νά τής δωθή νέος ορισμός.
Πρίν ἐπιχειρήσω νά δώσω ἕναν ὀρισμό τῆς ἰδεολογίας θἀ ἤθελα νά ἐξηγήσω σέ τί ἀποσκοποῦν οἰ ἰδεολογίες.Οἰ ἰδεολογίες ἀποσκοποῦν στό νά δημιουργήσουν ἰδεατοῦς κόσμους καί οἰ προσπάθειες πού ἔγιναν ἀπό τό ἀνθρώπινον πνεῦμα γιά νά κατασκευάση ἰδεατούς κόσμους ἥ είκὀνες καί νά θέση μιάν τάξι στό χάος πού τόν περιβάλλει καί ἀνάγονται στήν μακρυνή ἀρχαιότητα. Ο ἄνθρωπος χρειάστηκε νά ἐπινοήση τήν ψευτοδιαφώτησι πού τοῦ προσφέρει ἡ ἰδεολογία γιά νἀ ἀμυνθῆ κατά τῆς ἀγωνίας τῆς πἰστεως στήν νύχτα.

Επίσης, οἰ ιδεολογίες επιδιώκουν νά παγιώσουν τήν αλήθεια. Μέ τίς ιδεολογίες ή μορφή καί τό περιεχόμενο τών επιστημονικών εννοιών αποκτούν έναν στατικό χαρακτήρα καί προλαμβάνουν ένα κοινόν καί διαρκή χαρακτήρα καί έτσι αίρονται κατά κάποιον τρόπον οί αβεβαιότητες καί οί αμφιβολίες τών ατόμων. Τά περισσότερα ἄτομα δέν μπορούν νά διατηρούν τήν καθαρά βούλησι τού δικού τους εγώ, διότι απορρίπτουν συνεχώς κάθε παγιωμένη κοινωνική, πολιτική καί πνευματική μορφή καί είναι λίγα τά άτομα πού διαθέτουν τό ψυχικό καί διανοητικό σθένος νά τό κάνουν.Τό άτομο θά πρέπη διαρκώς νά αγωνίζεται γιά νά μήν προβάλλη τήν ταυτότητα του σάν κάτι ενάντια στήν ποικιλία καί στήν πολυμορφία τής ζωής.
.Η προσπάθεια νά προσδιορισθῆ μέ σαφήνεια ή ἔννοια τῆς ίδεολογίας καί νά γίνη κατανοητός ό τρόπος μέ τόν ὀποίον ἐπιδροῦν στήν πολιτική συμπεριφορά τῶν άτόμων προσκρούει σέ μεγάλα ἐμπόδια ἐπειδή ὑπάρχει μιά πληθῶρα ἀντιφατικῶν ὀρισμῶν. Ἑλάχιστοι εἶναι ἐκείνοι πού ἐπιχείρησαν νά εξετάσουν τήν ἔννοια τῆς ίδεολογίας παίρνοντας σάν αφετηρία τό γεγονός ὄτι ή ιδεολογία ἀποτελεῖ ἀναπόσπατο μέρος κάθε πολιτικῆς μελέτης τῶν πολιτικῶν φαινομένων. Θά πρέπη νά γίνη κατανοητό ὄτι κάθε προσπάθεια κατανοήσεως τῶν πολιτικῶν φαινομένων θά εἶναι ἐλλειπής εάν δέν μελετηθῆ καί ἐξετασθῆ ό τρόπος μέ τόν ὀποῖον οί ίδεολογίες ἐπιδροῦν στήν πολιτική συμπεριφορά καί τούς κοινωνικούς προσανατολισμούς τῶν ἀτόμων.

Μερικοί ἐρευνητές ἔχουν προσπαθήσει νά βροῦν ἔναν συσχετισμό μεταξῦ τῶν πολιτικῶν πεποιθήσεων τῶν ἀτόμων καί τόν τρόπον μέ τόν ὀποίον ψηφίζουν τά ἄτομα στίς ἐκάστοτε ἐκλογές. Τά συμπεράσματα πού ἐξάγονται ἀπό τέτοιες ἔρευνες εἶναι ὄτι, ἐάν οί πολιτικές πεποιθήσεις πού ἐκφράζει ό ψηφοφόρος συμφωνοῦν μέ τήν ιδεολογία πού ἐκφράζει τό κόμμα τό οποίον ἐψηφίσαν, ό ψηφοφόρος ψηφίζει μέ ίδεολογικά κριτήρια. Τό συμπέρασμα ὄμως εῖναι λανθασμένο διότι δέν λαμβάνεται υπ’ όψιν ὄτι τό ἄτομο συνδυάζει τήν επιλογή του μέ ψυχολογικά κίνητρα. Ἐπίσης, ή ψυχική καί διανοητική συγκρότησις τοῦ ἀτόμου προικίζει τίς επιλογές του μέ ἰδιότητες πού δέν εῖναι ἴδιες μέ αυτές τῶν ἄλλων ἀτόμων. Η ἀποτελεσματικότητα τῆς ίδεολογίας περιόρίζεται ἀπό τόν τρόπον μέ τόν ὀποῖον τά ἄτομα χειρίζονται τίς πληροφορίες τίς ὀποῖες προσλαμβάνουν οἱ αἱσθήσεις τους. Τά ἄτομα ἔχουν ἀναπτύξει μιάν τάσι προ-ἐπιλογῆς τῶν παραστάσεων πού προσπίπτουν στήν γνωστική τους περιοχή. Ἔτσι, όταν τό ἄτομο συλλάβη ἕνα μήνυμα τό κατατάσσει σέ μιά ἰεραρχία ή ὀποῖα συνεκροτήθη ὄχι ἀπό κάποιον ἔμφυτον ὀργανωτικόν μηχανισμό τῆς συνειδήσεως, ἀλλά ἀπό μιάν ἰεραρχία πού ἔχει συγκροτηθῆ ἀπό τήν εἰκόνα τοῦ κόσμου μέσα στόν όποῖον οί ἰδέες καί οί αρχές τοῦ ἀτόμου ἔχουν διαμορφωθῆ. Ἔτσι οί περισσότερες πληροφορίες καί μηνύματα πού δέχεται τό ἄτομο βρίσκονται ὑπό τήν ἐποπτεῖα τῶν στάσεων πού ἔχει διαμορφώσει. Συνεπῶς, ή ἰδεολογία θά ἔχει μεγάλη δυσκολία γιά νά τίς προσπελάση.Πολλές φορές ἀποτελοῦν ἄβατον χῶρο. Γιά νά ἀξιοποιηθῆ ἀποτελεσματικά, συνεπῶς, ή λειτουργία τῆς ιδεολογίας θά πρέπη νά απευθύνεται σέ άτομα πού εἶναι δεκτικά τοῦ μηνύματος της, ἥ θά πρέπη νά καταφύγη στόν ἐκμαυλισμό τῆς σκέψεως τῶν ἀτόμων, ὄπως ἔκανε στήν Ελλάδα τό Πασόκ, καί αυτή εῖναι μιά ἀπό τίς ευρύτερες λειτουργίες πολλῶν ἰδεολογιῶν.

Ακόμα καί ή ικανότητα τών ατόμων νά συνθέτουν τά μέρη ενός προβλήματος-λειτουργία πού δέν είναι καθαρά ψυχολογική-ἥ ἑνός θέματος, μπορεῖ νά αντλῆται ἀπό διαφορετικές ἐμπειρίες πού εἶχε στό παρελθόν, πράγμα πού ἐπηρεάζει τήν ἐπιλογήν του. Ἑπίσης, ἐξερτᾶται κατά πόσον τά ἄτομα ἔχουν μπορέσει νά ἐντάξουν τίς ἰδέες καί πεποιθήσεις τους σέ ἕνα συνεκτικό καί λογικόν πλαίσιο γιά νά μποροῦν νά κινοῦνται καί νά ἐνεργοῦν μέσα σέ αὐτό τό πλαίσιο. Τά προβλήματα πού ἀντιμετωπίζουν τά μέλη μιάς συγκροτημένης κοινωνίας δέν εἶναι ἀμιγῶς πολιτικά. Δέν σχετίζονται μόνον μέ τήν μορφήν τῆς πολιτικῆς ὀργανώσεως, τόν τρόπον ἀσκήσεως τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας, τόν τρόπον συμμετοχῆς τῶν ἀτόμων στήν ἄσκησιν τῆς πολιτικῆς καί τήν κατανομή τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας. Εἶναι, ἐπίσης, οίκονομικά, ἠθικά καί κοινωνικά. Ἡ κοινωνία εἶναι ἔνα πεδίον κοινωνικῶν ρόλων. Τά μέλη τῆς κοινωνίας δροῦν σέ πολλά πεδία καί χώρους καί διαδραματίζουν πολλούς ρόλους οί ὀποίοι δέν συνδέονται μεταξῦ των μέ κάποια ἐνδογενή λογική. Συνεπῶς, εἶναι τρομερά δύσκολο γιά ἕνα ἄτομο νά ἔχη ἕνα συστηματικό καί λογικά συγκροτημένο σύνολον ἰδεῶν καί πεποιθήσεων καί ἀκόμα πιό δύσκολο νά ὑπάρξη μεταξύ των ταυτότητα ίδεῶν, κινήτρων καί ἐπιδιώξεων. Ἔτσι ή ἰδεολογία προκαλεῖ σύγχυσι στήν σκέψιν τῶν φορέων τους καί αποπροσανατολίζει ἀκόμα περισσότερο τήν δράσιν τους.

Ἕνα ἄλλο πρόβλημα πού ἀνακύπτει ὄταν ἀποπειρᾶται κανεῖς νά ἀντλήση συμπεράσματα ἀπό τό πῶς τά ἄτομα ψηφίζουν κάθε φορά εῖναι ὄτι οί ἰδέες πού συγκροτοῦν τήν αντίληψιν πού ἔχει τό ἄτομο γιά κάτι νά μήν προέρχονται ὄλες ἀπό τίς ιδέες τῆς ἰδεολογίας στήν ὀποῖαν δηλώνει ὄτι καταφάσκη. Τό σημαντικώτερο, ὄμως, εῖναι, ὄτι ή πολιτική συμπεριφορά τοῦ ἀτόμου πρέπει νά ἐξετασθῆ καί νά μελετηθῆ μέσα ἀπό τό πρίσμα τῆς ἰδεολογίας στήν ὀποῖαν καταφάσκει, καθῶς καί ή συγγένεια τῶν ἰδεολογιῶν. Ἡ κάθε ίδεολογία ἐπιτρέπει στό ἄτομο νά ἐνεργῆ καί νά ἀποφασίζη διαφορετικά ἀπό τήν ἄλλη. Ἑδῶ ἔχομε νά κάνωμε μέ τίς «κλειστές» καί «ανοικτές» ἰδεολογίες.

Ὄσα έξητάσθηκαν προηγουμένως δείχνουν ὄτι στόν κοινωνικό, πολιτικόν καί οίκονομικόν χῶρο λειτουργοῦν πολλοί παράγοντες πού διασποῦν τήν συνοχή τῆς ιδεολογικής σκέψεως τῶν ἀτόμων δίχως ὄμως νά εξουδετερώνουν τήν ἐπιρροή τῶν ίδεολογιῶν στήν πολιτική καί κοινωνική σκέψι τῶν ὀπαδῶν τους. Ἀναμφισβήτητα, οί ίδεολογίες ἔχουν παίξει τόν πιό σημαντικό ρόλο στήν πολιτική στάσι καί δράσι τῶν πολιτικῶν προσανατολισμῶν τῶν λαῶν. Πρέπει νά σημειωθῆ ὄτι στήν κάθε περίπτωσιν ἐπιστρατεύτηκαν διαφορετικές ἰδέες καί διαφορετικοί τρόποι προβολλῆς τῶν ἰδεῶν καί τῶν προγραμμάτων των. Ἄλλοτε λειτούργησαν σάν ἕνα λογικά ἐπεξεργασμένο σχέδιο πολιτικῆς δράσεως καί ἄλλοτε σάν συναισθηματικό κίνητρο.

Ἐν ὄψει τῶν ὅσων ἀνεπτύχθηκαν, ή διατύπωσις ἑνός ὀρισμοῦ τῆς ἰδεολογίας καθίσταται λίαν δυσχερές ἐγχείρημα. Ἡ ἰδεολογία πρέπει νά ορισθῆ κατά τέτοιον τρόπον πού νά περιλαμβάνη καί νά ἐξηγῆ τά ίδιαίτερα χαρακτηριστικά τῶν διαφόρων ιδεολογιῶν, τόν τρόπο μέ τόν ὀποῖον προβάλλουν τίς ιδέες τους καί τό πρόγραμμα τους, τίς διάφορες φάσεις τῆς ιδεολογίας (ενεργητική-νωθρή) τίς συνθῆκες κάτω ἀπό τίς ὀποῖες λειτουργοῦν, τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τῶν ἀτόμων ποῦ καταφάσκουν στίς διάφορες ίδεολογίες, τούς ψυχολογικούς παράγοντες πού ἐπηρεάζουν καί διαμορφώνουν τίς στάσεις τῶν ἀτόμων καί πολλές άλλες πτυχές τῆς ίδεολογίας καί τῆς συμπεριφοράς τῶν ἀτόμων.

Πολλόι έχουν ωρίσει τήν ιδεολογία σάν τήν δικαιολόγησι, νομομοποίησι καί εκλογίκευσι τής υφιστάμενης κοινωνικής κοινωνικής οργανώσεως. Εν μέρει ό ορισμός αυτός είναι σωστός. Στήν πραγματικότητα όμως, ή ιδεολογία είναι κυρίως ένα πρόγραμμα μαζικής καταναλώσεως. Είναι μάλλον ένα πρόγραμμα πολιτικής κινητοποίησεως καί δράσεως τό οποίον έχει έχει συγκροτηθή από δογματικές ερμηνείες καί δογματικές θεωρητικές προτάσεις. Η φυσική τάξις, τήν οποίαν επικαλούντο ο Μαρξισμός καί ο Φιλελευθερισμός γιά τήν εξήγησιν τής κοινωνικής καί οικονομικής ζωής υπήρξαν αυθαίρετα διανοητικά κατασκεύασματα, τά οποία χρησιμοποιήθηκαν γιά νά πεισθή ή κοινωνία νά αποδεχθή μοιρολατρικώς, χωρίς προσπάθεια νά αντιταχθή στό υφιστάμενο κοινωνικό σύστημα ή νά προσπαθήση νά τό τροποποίηση.Ο Μαρξισμός βέβαια προσδοκούσε ότι αυτό θά οδηγούσε στήν εξαθλίωσιν ή οποία μέ τήν σειρά της θά κινητοποιούσε τήν κοινωνία νά αναπτύξη επαναστατική δράσι. Αυτή ή αντίληψις έρχεται σέ λογική αντίφασι μέ ότι πίστευε ο φιλελευθερισμός. Αλλά μιά από τίς λειτουργίες τής ιδεολογίες είναι ή εκλογίκευσις τών αντιφάσεων τών γνωστικών δεδομένων.

Ο Αλτουσέρ ἀναφέρει ὄτι ή κυρίαρχη ἀντίληψις έμφανίζει τήν ίδεολογία ὠς «σύστημα των ιδεών, των παραστάσεων που δεσπόζει στο πνεύμα ενός ανθρώπου ή μιας κοινωνικής ομάδας» και κατόπιν κατηγορεί τον Μαρξ ότι η θεωρία που προσπάθησε να οικοδομήσει για την ιδεολογία στην Γερμανική Ιδεολογία είναι τελικά μη μαρξιστική (Αλτουσέρ 1983: 96).Ἡ ἰδεολογία είναι πράγματι ἕνας τρόπος να βλέπη κανεῖς τόν κόσμο καί τόν ἐαυτόν του στόν κόσμο. Η συμβατική αντίληψις θέλει την ιδεολογία να αποτελείται από σειρά πεποιθήσεων ή αξιών, βάσει των οποίων κανείς πράττει, παίρνει δηλαδή αποφάσεις και κάνει επιλογές, δημιουργεί σχέσεις, κοινωνικοποιείται, ανήκει ή δεν ανήκει κάπου. Ὄμως ὀ όρισμός τοῦ Αλτουσερ δέν εἶναι ἐπαρκεῖς.

Ο συμβατικός ὀρισμός τῆς ίδεολογίας εῖναι ὄτι ἀποτελεῖ τήν συγκρότησιν διαφόρων παραστάσεων, θεωριών, καί σκοπών πού αποτελούν ένα κοινωνικοπολιτικό πρόγραμμα. Τά κύρια σημεία σέ αυτόν τόν ορισμό είναι ότι ή ιδεολογία έχει μιάν προγραμματική ιδιότητα ή έναν προγραμματικόν χαρακτήρα πού προϋποθέτει ότι πρίν από τήν ανάληψιν δράσεως πρέπει νά έχη καταρτισθή κάποιο πρόγραμμα τό οποίον θά αποτελή τό πλαίσιο μέσα στό οποίον θά πορεύωνται οί οπαδοί της.Τό άλλο σημείο είναι ότι ή ιδεολογία αντιπροσωπεύει σέ κάποιον βαθμό κάποιες προτάσεις λογικά συγκροτημένες ώστε οί πολιτικοί σκοποί καί οί πολιτικές αξίες νά αποκτούν μιάν συνεκτική καί συνεπή μορφή. Ομως, αυτός ό ορισμός δέν εξηγεί γιατί, εφ’ όσον οί σκοποί τής Γαλλικής Επαναστάσεως, τού Μαρξισμού καί τών άλλων κινημάτων ήταν ή χειραφέτησις καί ή απελευθέρωσις τών ανθρώπων κατέληξαν στήν βία καί τήν καταπίεσιν. μΑυτό σημαίνει, αφ’ ενός, ότι πολλές ιδεολογίες ενδιαφέρονται γιά τήν επίτευξιν ιδιοτελών σκοπών καί αφ’ετέρου στηρίζονται σέ ανύπόστατες θεωρίες.

Κατά έναν άλλον όρισμό, ή ιδεολογία αποτελεί ένα σύστημα πεποιθήσεων καί παραστάσεων οί οποίες προσφέρουν τήν ερμηνεία περιπλόκων κοινωνικών φαινομένων καί οί οποίες αποσκοπούν στό νά απλοποιήσουν καί νά επηρεασουν τίς κοινωνικοπολιτικές επιλογές ατόμων. Ο ορισμός αυτός έχει συλλάβει τήν βασική λειτουργία πού πρέπει νά επιτελή ή ιδεολογία αλλά δέν εξηγεί τό πώς θά επιτευθχή αυτός ό ρόλος. Επίσης, αφήνει νά εννοηθή, ότι, εφ’οσον επιτελεί έναν απλοποιητικό ρόλο, πρέπει νά αποτελή μιάν μορφή διστρεβλώσεως τής πραγματικότητος καί μιά μορφή συγκαλύψεως τής αλήθειας, πράγμα πού αληθεύει γιά πολλές ιδεολογίες, αλλά δέν αποτελεί τό κυριώτερο αλλά ούτε καί καί τό κοινό χαρακτηριστικό όλων τών ιδεολογιών.Μόνον γιά τόν Μαρξισμό ή ιδεολογία αποτελούσε τήν ψευδή συνείδησι τών λαών.

Εάν από τό άλλο μέρος ό ρόλος τής ιδεολογίας συνίσταται στό νά απλοποιή περίπλοκα πολιτικά, κοινωνικά καί οικονομικά προβλήματα ώστε νά καταστούν προσιτά στήν νοητική καί γνωστική εμβέλεια τών ατόμων, θά επιτελούσε απλώς τήν λειτουργία τής εκλαϊκεύσεως καί όχι τήν λειτουργία τής εκλογικεύσεως, ή συγκαλύψεως τής πραγματικότητος. Οί ιδεολογίες, όμως, προορίζονται γιά μαζικήν κατανάλωσι όπερ σημαίνει ότι τό περιεχόμενο τους θά πρέπη νά είναι προσιτο στήν διανοητική εμβέλεια τής μάζας. Δεύτερον, έχουν νά αντιμετωπίσουν αντίπαλες ιδεολογίες αίτινες προσφέρουν τίς δικές τους ερμηνείες καί τό δικό τους πρόγραμμα.

Ο πιο απλός όρισμός πού θά μπορούσε νά δωθή είναι ότι, ιδεολογία είναι τό σύνολον τών ιδεών καί πεποιθήσεων αί οποίαι συγκροτούν τήν εικόνα επάνω στήν οποίαν τά άτομα εκπονούν τά σχέδια τής πολιτικής καί κοινωνικής οργανώσεως τήν οποίαν επιθυμούν εκείνοι οί οποίοι συγκατανεύουν σέ αυτήν τήν εικόνα. Αυτή ή εικόνα πρέπει νά διακρίνεται από κάποια λογική συνοχή, νά υπάρχη κάποιος λογικός σύνδεσμος τών στοιχείων πού συγκροτούν τήν εικόνα καί νά δημιουργή συνέπεια στήν πολιτική σκέψι τών φορέων της. Θά πρέπη νά μπορούν νά αναχθούν σέ ωρισμένες θεωριτικές προτάσεις. Επίσης θά πρέπη νά συμεριλαμβάνη μιά κριτική τής υφισταμένης τάξεως πραγμάτων, μιάν αντίληψιν περί μιάς ανωτέρας τάξεως πραγμάτων καί κάποιο πρόγραμμα γιά τήν επιτευξιν τών σκοπών της. Γιά νά πείση τά άτομα νά υιοθετήσουν τήν οπτική τής ιδεολογίας καί γιά νά δώση τήν διάστασιν τής δράσεως στήν συμπεριφορά τών οπαδών της, απαιτείται νά κάνη χρήσιν συμβόλων, νά κάνη εξειδανικεύσεις, νά προβάλη ήθικά αιτήματα καί νά προσφεύγη σέ τελετουργικούς τρόπους κινήσεως.

Πολλές από τίς ιδεολογίες είναι αναγκασμένες νά χρησιμοποιούν ένα σύστημα αιτιολογήσεως. Στήν πορεία τής προαπάθειας τους νά δημιουργήσουν μιά κοινωνία σύμφωνα μέ τό πρόγραμμα τους, οί φορείς τής ιδεολογίας θά ενεργήσουν παράλογα, λανθασμένα, αντιφατικά καί πολλές φορές ανήθικά. Ετσι καί γιά τούς οπαδούς καί γιά τούς εκφραστές τής ιδεολογίας προκύπτει μιά έντονη ανάγκη νά αιτιολογήσουν τήν δράσι τους νά αποδείξουν δηλαδή στόν εαυτόν τους καί στούς άλλους ότι αυτή ή δράσις υπαγορεύθη από τήν λογική. Επίσης θά πρέπη νά εκλογικεύσουν καί τίς αποτυχίες καί τίς παρεκλίσεις από τούς σκοπούς τους. Η αιτιολόγησις καί εκλογίκευσις βρίσκουν πιό πρόσφορο έδαφος στά άτομα πού έχουν προσχωρήσει σέ ιδεολογίες πού στηρίζονται κυρίως σέ αυταπάτες. Οταν τό άτομο καταφάσκει σέ κάτι τό απατηλό, ή ικανότητα τής λογικής του είναι περιωρισμένη ή ελλειπής, ή ή χρήσις τής λογικής στήν ερμνηνεία τών κοινωνικών αιτίων ή τών σκοπών πού επιδιώκουν αναστέλλεται σέ σχέσι μέ άλλες διανοητικές δραστηριότητες. Μέ τό νά συγκατανεύη σέ ιδέες πού δέν έχουν σχέσι μέ τήν πραγματικότητα, ή ικανότητα τού ατόμου νά κρίνη καί νά αξιολογή τά πράγματα αντικειμενικά ατροφεί καί δρά σέ ένα πλαίσιο πού τού είναι υποκειμενικά ικανοποιητικό.

Γιά νά είναι αποτελεσματική ή ιδεολογία θά πρέπη επίσης νά έχη τήν ικανότητα νά οργανώνη τίς διάσπαρτες ιδέες τού φορέα της μέ τέτοιον τρόπον ώστε νά δημιουργή μιά συνολική καί σχετικά λογικά συγκροτημένη εικόνα-ή οποία όμως νά είναι προσιτή στήν νοητική εμβέλεια τών φορέων της-τής πραγματικότητος καί τής εικόνος πού επιδιώκει νά δημιουργήση. Λέγοντας ότι πρέπη νά είναι προσιτή στήν νοητική εμβέλεια τών φορέων της, δέν εννοώ ότι οί θεωριτικές προτάσεις θά πρέπη νά έχουν εκλαϊκευθή ώστε νά καταστούν προσιτές στήν διανόησιν τών οπαδών της. Εννοώ ότι ό κόσμος πού επιδιώκει νά οικοδομήση πρέπει νά εδράζεται σέ απλοϊκές εξηγήσεις. Αυτό επιβάλλεται καί από τόν λόγο ότι οί σκοποί καί οί επιδιώξεις τών ατόμων θά πρέπη νά διοχετεύωνται πρός ενιαία κατεύθυνσι καί μέ ενιαίαν δράσι καί μέσα. Ομως γιά νά επιτευχθή αυτό απαιτείται ή ισοπέδωσις τής διανοητικής ικανότητος πού απαιτείται γιά τήν σύλληψιν, από όλους τούς οπαδούς, τών σκοπών τής ιδεολογίας.
Οί ιδεολογίες έχουν ένα ηθικό υπόβαθρο πού πηγάζει από τό αίτημα γιά δικαιοσύνη, ισότητα, ελευθερία. Οί αντιλήψεις τών οπαδών τής ιδεολογίας περί δικαιοσύνης, ισότητος, κ.λ.π. θά πρέπη νά μπορούν νά αναχθούν σέ έναν κοινόν παρανομαστή. Επί πλέον, τό ηθικό αίτημα τής ιδεολογίας θά πρέπη νά είναι τό αξιολογικό κριτήριο τής δράσεως καί τού προσανατολισμού τών φορέων τής ιδεολογίας καί ή δύναμις πού θά ωθήση τά άτομα νά υπερασπίστουν τήν εικόνα τής πολιτικής καί κοινωνικής τους οργανώσεως. Εδώ γίνεται πιό κατανοητή ή ανάγκη τής εκλογικεύσεως, διότι δίχως τούς μηχανισμούς τής εκλογικεύσεως καί τής αιτιολογήσεως διακυβεύεται ή επιτυχία τής ιδεολογίας από τήν διάρευσιν τών οπαδών της. Εξ ορισμού, λοιπόν, ό ιδεολογικός λόγος δέν προϋποθέτει παραδοχή αντικειμενικών κανόνων. Ο ιδεολογικός λόγος ακυρώνει όλες τίς κανονικλές διαδικασίες γιά νά οικοδομήση ευθέως τήν εικόνα πού επιθυμεί. Αυτή αλλωστε είναι καί ή βασική λειτουργία τής ιδεολογίας. Σέ έναν κόσμον ασταθή ό άνθρωπος προσπαθεί νά οικοδομήση έναν κόσμο σταθερόν, έναν κόσμο μέ ενδογενή τάξιν. Οταν ό άνθρωπος εκπονεί σχέδια έπάνω σέ κάτι πού δέν υπάρχει ακόμα, δέν μπορεί νά ζεί μέ τήν αβεβαιότητα τού αποτέλεσματος. Γιά νά εκτονώση αυτήν τήν αβεβαίοτητα, κατασκεύάζει μιά πραγματικότητα πού διέπεται από νόμους οί οποίοι είναι προσιτοί στήν δική του λογική, καί ή οποία οδηγεί σέ μιά προκαθωρισμένη έκβασι τής δράσεως του.